CO TO JEST CHEMIOTERAPIA?
Chemioterapia jest sposobem leczenia raka. Dzięki tej metodzie można niszczyć komórki nowotworowe w całym ciele, gdziekolwiek by się one nie znajdowały. W zależności od typu nowotworu i stadium jego rozwoju można dzięki chemioterapii: a) wyleczyć chorobę nowotworową; b) powstrzymać jej rozwój i rozprzestrzenianie się ( tworzenie przerzutów); c) spowolnić postęp choroby nowotworowej; d) podnieść jakość życia i złagodzić symptomy choroby. Jeśli chcemy zrozumieć czym jest chemioterapia powinniśmy wiedzieć co oznacza słowo “nowotwór” i “rak”? Nowotwór to nieprawidłowy rozrost komórek ciała, w wyniku którego powstaje obca dla organizmu tkanka. Nowotwór może być “łagodny” lub “złośliwy” i mieć np. postać guza o średnicy od jednego do kilku cm,(guz piersi, jajnika, itp.) narośli skórnych (czerniak skóry) , czy “niedojrzałych” i bezużytecznych komórek krwi -limfocytów (białaczka), itp.. Jeśli nowotwór jest “łagodny” nie jest bezpośrednim zagrożeniem dla życia chorego – natomiast nowotwór “złośliwy” stanowi poważne zagrożenie życia.
Czym różni się nowotwór “złośliwy” od “łagodnego”?
Podstawową różnicą jest to, że nowotwory “łagodne” rosną zwykle wolniej, nie naciekają tkanek i narządów, w których się znajdują, a przede wszystkim nie mają zdolności do tworzenia przerzutów. W sytuacji wykrycia nowotworu łagodnego nie stosuje się więc ani chemioterapii ani radioterapii. Wystarczającym leczeniem jest chirurgiczne usunięcie guza. Na nowotwory łagodne piersi cierpi prawie połowa kobiet. Szczególnie częste są zmiany włóknisto-torbielowate lub też włókniaki piersi. Włókniaki to zazwyczaj obłego kształtu dość twarde, ale sprężyste i przesuwalne guzki, zwykle niewielkich rozmiarów. Torbiele zazwyczaj ulegają zmianom w czasie cyklu miesiączkowego, powiększając się i potęgując dolegliwości przed zbliżającą się miesiączką. Przy dotyku są okrągłe, miękkie i dość wyraźnie przesuwalne. Guzy złośliwe są natomiast zazwyczaj twarde, nieregularnego kształtu, trudno przesuwalne. Rzadko wywołują ból i zazwyczaj ich kształt i wielkość nie zmienia się w trakcie cyklu miesiączkowego.
Czym się różnią zdrowe komórki od nowotworowych?
Zdrowe komórki ciała rozrastają się, funkcjonują i umierają w ściśle zaprogramowany sposób. Program ten określa, która z komórek danej tkanki będzie nadal się mnożyć, a która pełnić ważne dla organizmu funkcje. Tych komórek, które normalnie nie ulegają podziałom jest zdecydowana większość. Komórki nowotworowe rządzą się zupełnie odmiennymi regułami niż zdrowe. Wszystkie posiadają zdolność dzielenia się i to znacznie szybciej niż komórki zdrowe. Ich podziały nie mogą być kontrolowane przez organizm.
Dlaczego komórki nowotworowe mnożą się szybciej, niż zdrowe?
Po pierwsze, jak już wspomnieliśmy dlatego, że mnożą się wszystkie komórki, a nie tylko niewielka ich część. Po drugie – “nie respektują” zaplanowanej w genach daty swojej śmierci, żyją wielokrotnie dłużej i mają odpowiednio więcej komórek potomnych. W ujęciu teoretycznym są nieśmiertelne. W konsekwencji oznacza to rozrost komórek nowotworowych w postępie logarytmicznym, bez względu na stan całego organizmu i zwykle z jego szkodą.
Czy każda komórka nowotworowa jest dla organizmu śmiertelnym zagrożeniem?
Nie, nie każda. Codziennie w naszym organizmie powstają pojedyncze “zmutowane” komórki – potencjalni protoplaści komórek nowotworowych. Są jednak “niegroźne”, gdyż usuwa je sprawnie działający układ immunologiczny. Dopiero splot wyjątkowo niekorzystnych okoliczności może spowodować “lawinę” zdarzeń w wyniku której z pojedynczej komórki powstanie zagrażające organizmowi ognisko nowotworowe.
Jakie okoliczności mogą spowodować “mutację” zdrowej komórki i pojawienie się nowotworu?
Przyczyną mogą być tzw. karcynogeny, czyli szkodliwe substancje chemiczne i biologiczne, czynniki fizyczne (np. promieniowanie, fale magnetyczne, itp.). Sprzyjać chorobie nowotworowej mogą predyspozycje genetyczne przekazywane rodzinnie. Szczególnie groźne są substancje organiczne (z żywności) lub nieorganiczne zmieniające metabolizm komórki i mogące uszkodzić jej kod genetyczny. Niestety jest ich coraz więcej w żywności, powietrzu i wodzie pitnej. Zagrożeniem są karcynogeny biologiczne (niektóre wirusy, pleśnie, pasożyty), jak też nadmierna dawka promieniowania jonizującego.
Czy w tej grupie mieści się np. dym papierosowy i tzw. oksydanty?
Dym z papierosów zawiera kilkaset wysoce toksycznych substancji. Szczególnie niebezpieczne są tzw. substancje smołowe (nie nikotyna!) Są one w większości karcynogenami uszkadzającymi błony zdrowych komórek, materiał genetyczny, itp. Podobne skutki wywołują utleniacze (oksydanty), które stanowią znaczną część ogółu karcynogenów. Posiadają one tak duży ładunek energetyczny, że nie tylko uszkadzają błony komórkowe i zakłócają komórkowe procesy energetyczne, ale zdolne są uszkodzić kody genetyczne, co może prowadzić do rozpoczęcia procesów nowotworzenia.
W jaki sposób choroba nowotworowa zagraża życiu?
Komórki nowotworowe nie potrafią się “różnicować”, czyli tworzyć wyspecjalizowanych tkanek i narządów, aby, jak normalne komórki ciała, pełnić niezbędne dla życia funkcje. W tym znaczeniu są bezużyteczne. Co więcej mają zdolność “migracji” komórkowej, czyli tworzenia “przerzutów” do innych tkanek i narządów. Niektóre z nich wykazują przy tym dużą ekspansywność, tj. zdolność szybkiego “zasiedlania” nowych tkanek i organów. To tak poważnie dezorganizuje funkcje ważnych organów ciała np. płuc, wątroby, szpiku kostnego, krwi, mózgu – że w końcu może zagrażać życiu. Poza tym dzielące się nieustannie komórki nowotworowe zużywają substancje niezbędne dla życia i funkcjonowania innych komórek organizmu. Niektóre komórki nowotworowe mogą także produkować specyficzne substancje chemiczne, które upośledzają i dezorganizują funkcje życiowe zdrowych tkanek i narządów.
Czy wczesne rozpoznanie nowotworu jest ważne dla wyleczenia raka?
Wczesne rozpoznanie jest często warunkiem możliwości wyleczenia z choroby nowotworowej. Wykrycie nowotworu w początkowym stadium i natychmiastowe podjęcie terapii może zdecydować o całkowitym wyleczeniu wielu nowotworów.
Czy wczesne wykrycie ogniska nowotworowego jest łatwe?
Niestety wczesne wykrycie nowotworu złośliwego jest bardzo trudne. Częstokroć rozwija się on przez dłuższy czas bez żadnych objawów – również w zaawansowanych fazach. Tylko masowe badania przesiewowe (skrining): mammografia, badanie cytologiczne wymazu z szyjki macicy, regularne badania per rectum – itp., pozwala na wczesne rozpoznanie nowotworu złośliwego tj. w pierwszej jego fazie rozwoju. Niestety w Polsce rozpoznanie to jest rzadkie, gdyż nie ma obecnie zorganizowanych masowych badań pod tym kątem.
Kiedy można wykryć nowotwór złośliwy przy pomocy aktualnie stosowanych metod diagnostycznych?
Taką szansę wykrycia daje wspomniany już wyżej guz o wielkości około 1 cm, i łącznej masie przekraczającej 1 g, (lub nieco mniejszy), co odpowiada liczbie > 109 komórek nowotworowych. Taki guz jest już widoczny w USG i w badaniach rentgenowskich. Jest też wyczuwalny w badaniu palpacyjnym przez lekarza.
Czy chemioterapia jest jedyną metodą stosowaną w leczeniu choroby nowotworowej?
Czasem, w uzasadnionych przypadkach chemioterapia może być jedyną stosowaną terapią. Częściej jednak chemioterapię stosuje się, jako metodę wspomagającą zabiegi chirurgiczne i radioterapię. W leczeniu skojarzonym niektórych rodzajów raka (np. rak piersi, rak jelita grubego) jest stosowana po zabiegu operacyjnym, aby dopomóc w zniszczeniu pozostałych w organizmie komórek nowotworowych. Nazywana jest wówczas chemioterapią uzupełniającą czyli adjuwantową.
Czym jest chemioterapia i na czym polega jej lecznicze działanie?
Ściślej mówiąc podawanie leków w czasie każdej choroby to chemioterapia. Przyjęto jednak, że nazwa ta odnosi się do stosowania specjalnej grupy leków w leczeniu choroby nowotworowej. Specyfiką większości tych leków jest to, że niszczą one głównie komórki szybko rosnące – a takimi są komórki nowotworowe. Leki te znacznie mniej uszkadzają wolniej rozrastające się zdrowe komórki, jak też komórki w stanie spoczynku. Dzięki tej własności komórki nowotworowe zostaną zniszczone, podczas gdy zdrowe komórki w zdecydowanej większości pozostaną nienaruszone.
Jakie leki pacjent otrzyma?
Wybór leku zależy od typu nowotworu, który spowodował chorobę, stopnia jej zaawansowania oraz od ogólnego stanu zdrowia i chorób współwystępujących.
W jaki sposób przyjmuje się chemioterapię?
W zależności od typu raka i specyfiki leków możliwych jest kilka sposobów podania choremu chemioterapii. Może to być forma doustna (lek w postaci tabletki lub kapsułki). Może być podanie domięśniowe leku w postaci zastrzyku. Chemioterapia może być także podana dożylnie – lek zostaje wówczas wprowadzony za pomocą cienkiej igły np. do żyły na przedramieniu. (Innym sposobem podawania stosowanym w przypadku częstych iniekcji jest czasowe wprowadzenie cewnika – cienkiej rurki – do dużej żyły np. podobojczykowej). Chemioterapia może być też podawana bezpośrednio przez cewnik do pęcherza moczowego czy wątroby.
Czy chemioterapia jest bolesna?
Ból w czasie chemioterapii sprowadza się do wkłucia igły, przy domięśniowym i dożylnym podawaniu leku. Chemioterapia dożylna przypomina nieco pobieranie krwi do analizy, z tym, że trwa dłużej. Niektórzy mają odczucia dyskomfortu w czasie tego typu zabiegu i powinni informować o nich lekarza lub pielęgniarkę. Istotne są wszelkie odczucia mdłości czy bólu, zwłaszcza, jeśli narastają one wraz z podawaniem leku. W przypadku doustnego podania leku problemu bólu po prostu nie ma.
Co robić, jeśli żyły są kruche, trudno je znaleźć lub są już tak “pokłute”, że nie sposób znaleźć miejsca na wbicie igły?
W takich przypadkach należy rozważyć zastosowanie cewnika stale zainstalowanego w żyle, tak długo, jak to jest niezbędne. Cewniki nie sprawiają zwykle bólu i niewygody, jeśli są dobrze zakończone. Przy jakimkolwiek bólu spowodowanym cewnikiem należy zawiadomić lekarza i poprosić o interwencję. Niekiedy może bowiem pojawić się groźba zapalenia żyły lub zakrzepicy.
Gdzie pacjent będzie poddany chemioterapii?
Zwykle tym miejscem jest klinika onkologiczna lub przychodnia onkologiczna. Pacjent powinien po zabiegu był przygotowany na pozostanie na krótko w szpitalu, aby lekarz mógł obserwować działanie leku na organizm. Możliwym jest, że taka sytuacja powtórzy się kolejny raz. Później wybór miejsca zależy od stanu zdrowia pacjenta, od polityki szpitala oraz od specyfiki samego leku. Jeśli będzie to np. lek doustny – przyjmowanie może się dokonywać w domu.
Czy są jakieś ogólne warunki efektywności leczniczej chemioterapii?
Tak, aby zniszczyć jak najwięcej komórek nowotworowych należy stosować leki cytostatyczne (tj. niszczące szybkorosnące komórki nowotworowe) w odpowiednich dawkach, w określonym czasie, we właściwych przedziałach czasu i optymalnym zestawieniu. O planie leczenia decyduje lekarz. Ważnym jest jednak, aby leczyć nowotwór w jak najwcześniejszej fazie jego rozwoju. Im wcześniejsza faza rozwoju – tym liczba komórek zmienionych nowotworowo jest mniejsza, a więc łatwiej je zniszczyć. Cechują się one też większą wrażliwością na chemioterapię, niż w późniejszym okresie choroby.
Jaka jest skuteczność stosowanych leków?
W wyniku chemioterapii można uzyskać zniszczenie 99% masy nowotworowej. Niestety oznacza to, że pozostało jeszcze w organizmie bardzo dużo komórek nowotworowych ponownie inicjujących swe podziały i przerzuty do innych narządów.
Czy lek powinien być przyjmowany, jak najczęściej, np. ciągle, czy też co pewien czas?
Wyniki badań wykazały, że określona dawka leku przeciwnowotworowego zawsze niszczy ten sam odsetek komórek populacji nowotworowej. Zanik komórek nowotworowych pod wpływem leków dokonuje się przy tym bardzo szybko, a liczba zniszczonych komórek nowotworowych jest wprost proporcjonalna do dawki zastosowanego leku. W związku z tym należy stosować raczej największe tolerowane przez organizm dawki chemioterapeutyków, z pewnymi przerwami (zwykle co 3-4 tygodnie), a nie dawki mniejsze w sposób ciągły. Istnieją jednak prace opisujące bardzo dobre wyniki leczenia różnego typu nowotworów ciągłymi wlewami określonych cytostatyków.
Czy komórki nowotworowe mogą być odporne na lek?
Tak. Istnieje szereg nowotworów, które od początku swego rozwoju są bardzo słabo wrażliwe lub też prawie niewrażliwe na chemioterapię – na przykład rak szyjki macicy, niedrobnokomórkowy rak płuca. Inne rodzaje nowotworów mogą nabywać oporności na leki cytostatyczne w trakcie rozwoju choroby.W zaawansowanej fazie rozwoju raka wzrasta prawdopodobieństwo powstania komórek opornych na leki, gdyż w wyniku kolejnych mutacji mogą się pojawić klony oporne na różnego rodzaju cytostatyki.
Jak się dowiem czy chemioterapia skutkuje?
Lekarz prowadzący przeprowadzi wiele badań kontrolujących efektywność leczniczą chemioterapii. Oznacza to badania krwi, prześwietlenia, badania USG, niekiedy pobieranie próbek tkanki. Należy dokładnie wypytywać lekarza o wyniki wykonanych badań. Nie należy się sugerować występowaniem skutków ubocznych, takich jak mdłości, czy wypadanie włosów. Skutki takie występują, ponieważ chemioterapia niszczy nie tylko komórki nowotworowe, ale również niektóre zdrowe komórki. Pomiędzy nasileniem skutków ubocznych a skutecznością chemioterapii nie ma związku, pomimo, że niektórzy ludzie uważają, że ich występowanie jest oznaką, że leczenie jest skuteczne.
Czy w czasie chemioterapii można przyjmować inne leki?
Niektóre farmaceutyki mogą wchodzić w reakcję z lekami onkologicznymi i będą musiały zostać odstawione na czas chemioterapii lub zastąpione innymi preparatami. Należy przed rozpoczęciem chemioterapii sporządzić dokładną listę przyjmowanych leków i przedstawić ją lekarzowi, który zlecił chemioterapię. Nie należy przy tym pominąć żadnego z leków, również tych kupowanych bez recepty – witamin, środków na migrenę, czy bolesną miesiączkę. Lekarz powie, które leki można brać, a które na czas kuracji należy odstawić.